Analizując wszelkie kwestie związane z prawami małego człowieka, musimy ustalić granicę, gdy dziecko zmienia się w dorosłego. Czy jest jedna taka granica? Określona data? Może urodziny?
Zgodnie z prawem każda osoba w momencie, kiedy staje się pełnoletnia, uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych. To znaczy, że może samodzielnie podejmować decyzje o sobie i zawierać na swój rachunek i samodzielnie oraz na własną odpowiedzialność czynności prawne. Osoba pełnoletnia może zrobić wszystko, co chce – podjąć pracę, kupić dom, wziąć kredyt, wynająć mieszkanie, kupić alkohol… całkowicie wszystko, co jest legalne oczywiście.. W którym jednak momencie uzyskujemy pełnoletność? Co do zasady jest to dzień osiemnastych urodzin, jednak… już wcześniej na różnych etapach życia młody człowiek uzyskuje szereg dorosłych praw i obowiązków.
Na początek zaznaczę, że już od północy w dniu naszych urodzin osiągamy konkretny wiek. To istotne ze względu na różne prawa i obowiązki które nabywamy wraz z jego przekroczeniem. Od tego momentu możemy skorzystać z nowo nabytych praw. Jest to wyjątek w prawie, gdyż każdy inny termin liczymy od końca dnia, w którym upływa.
Od dnia narodzin [a nawet wcześniej]
Każdy człowiek od chwili urodzenia [a nawet warunkowo jeszcze wcześniej jako nasciturus, czyli „mający się urodzić”, a więc od chwili poczęcia – pod warunkiem, że urodzi się żywy] ma zdolność prawną, czyli może być podmiotem praw i obowiązków. Może być właścicielem rzeczy, majątku, może być spadkobiercą, otrzymać darowiznę. W tym czasie jednak pełną odpowiedzialność zarówno za dziecko, jak i za jego majątek oraz za wszystkie jego działania ponoszą jego rodzice lub opiekunowie prawni. Przykładowo, jeśli dziecko do 13. roku życia zniszczy coś innej osobie, spowoduje wypadek, wyrządzi szkody – nie odpowiada za to, a cała odpowiedzialność spada na rodzica lub opiekuna prawnego. Wszystko dlatego, że małoletni nie posiadają zdolności do czynności prawnych oraz nie można obarczyć ich winą. W przypadku, gdy w danej chwili opiekę nad malcem sprawuje inna osoba lub instytucja, na przykład nauczyciel w szkole, wychowawca na koloniach bądź niania – wówczas to oni odpowiadają za niedopilnowanie dziecka [dlatego warto zawsze mieć wykupione OC od szkód wyrządzonych przez dzieci].
W drodze wyjątku dziecko do 13. roku życia ma prawo zawierać, tzw. umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, a zatem może zrobić drobne zakupy w sklepie, kupić bilet na tramwaj, zamówić dla siebie obiad w restauracji itp. Taka umowa jednak staje się ważna dopiero z chwilą jej faktycznego wykonania, chyba, że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie małoletniego, co oznacza, że taka umowa nie może być wyraźnie niekorzystna dla dziecka, np. nie można mu sprzedać kulki lodów za 50 zł.
Od dnia 13. urodzin…
…dziecko nabywa ograniczoną zdolność do czynności prawnych. To pierwsze istotne urodziny z punktu widzenia prawa cywilnego. Od tego momentu trzynastolatek może bez ograniczeń i bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Może również co do zasady rozporządzać swoim zarobkiem i podejmować decyzje w zakresie przedmiotów majątkowych otrzymanych od rodziców do swobodnego użytku.
Od dnia 13. urodzin małoletni posiadacz rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej może swobodnie dysponować pieniędzmi zgromadzonymi na tych rachunkach, o ile nie sprzeciwią się temu na piśmie jego rodzice.
Również właśnie od tej chwili można korzystać z większości portali internetowych, np. Facebooka, Instagrama, Tik-Toka, Youtube’a i zakładać na nich samodzielnie konto.
Od dnia 15. urodzin…
… można zawrzeć umowę o pracę, pod warunkiem ukończenia co najmniej ośmioletniej szkoły podstawowej i posiadania świadectwa lekarskiego, stwierdzającego, że dana praca nie zagraża zdrowiu dziecka.
Dzień piętnastych urodzin jest również bardzo znaczący z punktu widzenia uprawiania seksu przez małoletnich. Akt seksualny z osobą poniżej 15. roku życia jest zawsze [niezależnie od wyrażenia przez tę osobę zgody] przestępstwem, które zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 2 do 12 lat. Jednak od momentu ukończenia 15 lat można zdecydować się na współżycie, nie narażając partnera lub partnerki na konsekwencje karne.
Również dziecko po ukończeniu 15 lat może odpowiadać za niektóre popełnione przestępstwa na zasadach określonych w kodeksie karnym. Są to wymienione konkretnie najcięższe z przestępstw, takie jak zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z innymi osobami, rozbój, czynna napaść, porwanie.
Od dnia 16. urodzin…
… można stać się osobą pełnoletnią, pod warunkiem, że jest się kobietą w określonej sytuacji. Proces taki nazywa się „upełnoletnieniem” i polega na tym, że osoba, która zawarła związek małżeński przed ukończeniem 18. roku życia staje się pełnoletnia. Zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym – sąd może wyrazić zgodę na zawarcie związku małżeńskiego kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.
Od chwili ukończenia 16 lat również zmieniają się prawa dziecka jako pacjenta. Do wykonania każdego zabiegu leczniczego oraz do wykonania każdego badania od tego momentu niezbędna jest zgoda zarówno przedstawiciela ustawowego [najczęściej rodzica], jak i małoletniego pacjenta, zaś w przypadku rozbieżności decyzji sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Od dnia 17. urodzin…
… każdy człowiek odpowiada za popełnione czyny zabronione na zasadach określonych w kodeksie karnym. Odpowiedzialność karna jest taka sama, jak każdego dorosłego, jednak nie mogą w takim przypadku zostać orzeczone kary dożywocia oraz 25 lat pozbawienia wolności. 17-latek uprawiający [za zgodą obu stron] seks z 14-latkiem popełnia przestępstwo i odpowiada, jak dorosły. Jeśli osoby uprawiające seks mają odpowiednio 16 i 14 lat i obie wyrażają zgodę – wówczas nie odpowiadają karnie.
Od dnia 18. urodzin…
… każdy człowiek staje się pełnoletni! Nabywa pełną zdolność do czynności prawnych, może zawierać wszelkie umowy, głosować w wyborach, brać kredyty, zawrzeć związek małżeński, zrezygnować z nauki w szkole czy nawet kandydować do rad gmin czy powiatów albo do sejmiku województwa. Można zrezygnować z nauki, gdyż jest obowiązkowa do 18. roku życia zgodnie z ustawą Prawo oświatowe oraz z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej [art. 70 ust. 1 Konstytucji RP]. Od obowiązku nauki musimy odróżnić obowiązek szkolny [czyli obowiązek uczęszczania do szkoły podstawowej], który trwa od roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 7. roku życia do zakończenia szkoły podstawowej, ale nie dłużej niż do osiemnastych urodzin.
Trudne życie młodego dorosłego
Osiemnastoletnia osoba ma z jednej strony wszelkie prawa i obowiązki dorosłego, ale jednocześnie niejednokrotnie nie może sama zadecydować o tym, czy chce chodzić na religię, czy chce uczestniczyć w zajęciach z wychowania do życia w rodzinie albo nie może dać sobie zgody na wyjazd na wycieczkę szkolną. Większość statutów szkół nakazuje nawet pełnoletnim uczniom przynosić zgody i usprawiedliwienia od rodziców. Jest to – moim zdaniem – dość kuriozalne. Takie zapisy w statutach szkół są niezgodne z ustawami. Rzecznik Praw Obywatelskich niejednokrotnie interweniował w kuratoriach na skutek skarg uczniów i wzywał do przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zmian statutów szkół, jak również szkolnych zwyczajów, podkreślając, że pełnoletni uczniowie maja prawo do opuszczania terenu placówki edukacyjnej podczas przerw, zwalniania się z zajęć, usprawiedliwiania swojej nieobecności, udzielania sobie zgody na uczestnictwo w wycieczkach szkolnych, jak również zgody na udzielanie informacji rodzicom na temat ich wyników w nauce czy zachowaniu w szkole [więcej na ten temat znajdziecie TUTAJ]. Po uzyskaniu pełnoletności przez dziecko, zgodnie z prawem, rodzic może uczestniczyć w szkolnym zebraniu jedynie za jego zgodą.
***
Dorośli często nie potrafią pogodzić się z tym, że dzieci posiadają prawa im należne. Jeszcze częściej nie zauważają, że ci mali ludzie przestają być dziećmi i powoli nabywają nowe prawa, jak i nowe obowiązki oraz odpowiedzialności. Aby mogli stać się w pełni odpowiedzialnymi dorosłymi, muszą być świadomi tego, że są podmiotami praw i obowiązków, które wraz z kolejnymi etapami życia mnożą się i zmieniają. Gombrowiczowskie „upupianie” młodych ludzi, czyli narzucanie uczniom formy infantylizującej i traktowanie ich, jak młodszych i mniej rozwiniętych niż w rzeczywistości są – działa zarówno na ich szkodę, jak i na szkodę samego społeczeństwa. Zawsze przed podjęciem jakiś działań i decyzji warto przypomnieć sobie, że np. szesnastoletnia dziewczyna może w odpowiednich warunkach założyć rodzinę i stać się pełnoletnia, a siedemnastolatek może za swój czyn trafić do więzienia. Z pewnością nie są to więc ludzie, których powinno się infantylizować.
Źródła:
- kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 roku [t.j. Dz.U. z 2020 roku, poz, 1740]
- kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 roku [t.j. Dz.U. z 2021 roku, poz. 2345]
- kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 roku [t.j. Dz.U. z 2020 roku, poz. 1320]
- rozporządzenia MEN z 15.12.2010 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz.U. Nr 244, poz. 1626)
- prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 roku [t.j. Dz.U. 2021 roku, poz. 1082]
- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku