Nie lubimy i nie chcemy myśleć o śmierci. Jednak czasem warto zastanowić się, jakie mogą być prawne konsekwencje śmierci: naszej, naszego małżonka czy partnera albo naszych rodziców. Jako prawniczka zawsze radzę moim klientom rozważyć choć przez chwilę, co stanie się w takiej sytuacji; przemyśleć, czy nie byłoby warto spisać testamentu, ustalić, kto jest ich spadkobiercą ustawowym, a kogo chcieliby zabezpieczyć w razie swojej śmierci. Pomyśleć o swoich dzieciach w aspekcie prawa dziecka do dziedziczenia.
Ważną kwestią jest też dziedziczenie długów, których nie chcielibyśmy otrzymać w spadku po różnych – bliższych i dalszych członkach rodziny. To częste przypadki i nieprzyjęcie niechcianego spadku, szczególnie przez małoletnich, powoduje szereg komplikacji proceduralnych, o których trzeba wiedzieć, aby zabezpieczyć siebie i dziecko przed długami dalszych członków rodziny.
W tym artykule chciałabym skupić się tych aspektach spadkobrania, których uczestnikami są dzieci, czyli Mali Spadkobiercy, jak ich w dalszej części będę nazywała. Wszystkie procedury opisane poniżej mogą się wydawać bardzo skomplikowane i zbędne. Jednak mają one na celu tylko ochronę praw małego człowieka jako spadkobiercy. Prawo jest skonstruowane w ten sposób, by także najbliżsi nie mieli możliwości sprzeniewierzenia majątku należącego do małoletnich. Wszystkie niżej opisane mechanizmy chronią Małych Spadkobierców i to, co otrzymali. Warto pamiętać o tych procedurach i rozważyć je w sytuacji, kiedy zastanawiamy się, czy w ogóle spisywać testament – a jeśli tak, to w jaki sposób go sformułować.
Mali Spadkobiercy
Przede wszystkim na początek należy zdefiniować Małego Spadkobiercę. Nie jest to kwestia oczywista, gdyż Spadkobiercą może być tylko osoba, która żyje w chwili otwarcia spadku (a więc w chwili śmierci spadkodawcy). Jednakże, zgodnie z zasadą wywodzącą się jeszcze ze starożytnego Rzymu, spadkobiercą może być także nasciturus, a więc dosłownie „mający się narodzić”, czyli płód – dziecko, które w chwili otwarcia spadku jest już poczęte. Warunkiem jednak tego, aby stało się ono Małym Spadkobiercą jest to, żeby urodziło się żywe.
Zatem w dalszej części artykułu, kiedy będę pisała o Małych Spadkobiercach – będę miała na myśli wszystkie dzieci (do 18. roku życia) – także te które były poczęte przed śmiercią, nawet jeśli urodziły się po niej.
Dziedziczenie ustawowe a testamentowe
W przypadku, gdy zmarły nie pozostawi testamentu, wówczas następuje dziedziczenie ustawowe. Cały schemat dziedziczenia ustawowego opisany jest w kodeksie cywilnym w artykułach od 931. do 940. Nie chcę omawiać tutaj zawiłości różnych przypadków, gdyż każda sytuacja rodzinna powinna być rozważona osobno, żeby określić jaki schemat dziedziczenia będzie dla niej właściwy. Podstawową kwestią w przypadku Małych Spadkobierców jest to, że ustawowo dzieci zawsze dziedziczą po rodzicach w pierwszej kolejności na równi z małżonkiem (jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku). Mali Spadkobiercy jako zstępni dziedziczą także w szeregu innych sytuacji.
Spadkodawca (czyli zmarły), jeśli pragnie uregulować swoje sprawy majątkowe na wypadek śmierci w inny sposób niż przewidziany w ustawie, powinien spisać testament. Najlepiej wcześniej skonsultować wybrane przez siebie rozwiązania i ich konsekwencje ze specjalistą – radcą prawnym lub adwokatem, a także spisać testament u notariusza, który również może wyjaśnić zawiłości prawne. Jednakże testament spisany w całości pismem ręcznym, podpisany ręcznie i opatrzony datą jest tak samo ważny, jak testament spisany przed notariuszem. Każdy nowy testament sprawia, że poprzedni przestaje być aktualny, zaś wola testatora (czyli osoby spisującej testament) może się zmienić w każdej chwili aż do śmierci.
Prawo małego człowieka do zachowku
Jeśli zmarły pozostawi testament, w którym pominie Małego Spadkobiercę uprawnionego do dziedziczenia ustawowego albo przed śmiercią przekaże w darowiźnie cały swój majątek lub jego znaczną część innej osobie, wówczas Mały Spadkobierca ma prawo dochodzić od spadkobierców testamentowych zachowku. W tym przypadku wartość zachowku stanowi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, jaki przypadałby Małemu Spadkobiercy w dziedziczeniu ustawowym. Roszczenie to przedawnia się z upływem 5 lat od dnia otwarcia spadku. Jest to bardzo ważna regulacja i – ponieważ rodzice lub opiekunowie mają obowiązek zadbania o sprawy dzieci – należy pamiętać o tym terminie, aby w odpowiednim momencie wnieść powództwo.
Zarząd majątkiem
Kiedy dziedziczy Mały Spadkobierca, mogą pojawić się rozmaite problemy natury proceduralnej – w szczególności, gdy pozostali spadkobiercy chcą dokonać działu spadku, sprzedać odziedziczoną nieruchomość lub gdy chcemy rozporządzić pieniędzmi na rachunku bankowym.
W sytuacji, gdy do spadku na podstawie testamentu zostaje powołany Mały Spadkobierca, wówczas zmarły może zaznaczyć, żeby spadkiem nie zarządzali rodzice czy prawni opiekunowie Małego Spadkobiercy i w testamencie wskazać osobę, która ma zarządzać przekazanym majątkiem. Jeśli nie wskaże takiej osoby, wówczas decyduje sąd opiekuńczy i w tym celu ustanawia kuratora, którym może być członek rodziny albo osoba obca. Kurator zawsze podlega nadzorowi sądu opiekuńczego.
Jeśli jednak Mały Spadkobierca dziedziczy z mocy ustawy lub zmarły nie zaznaczył, że rodzice nie mają zarządzać majątkiem odziedziczonym przez Małego Spadkobiercę, wówczas zarządzają nim rodzice lub opiekunowie.
Zarządca, przed dokonaniem każdej ważniejszej czynności (czyli takiej, która przekracza granice zwykłego zarządu) dotyczącej majątku Małego Spadkobiercy, będzie potrzebował zgody sądu opiekuńczego. To bardzo ważna kwestia, o której każdy rodzic musi pamiętać – nikt nie będzie mógł sprzedać niczego, co choćby w części odziedziczyło dziecko, bez zgody sądu. Również inne formy zarządu, np.: wcześniejsza spłata odziedziczonego kredytu, wynajęcie nieruchomości, która wcześniej nie była wynajmowana, obciążenie nieruchomości, która choćby w części należy do osoby małoletniej – wymagają zgody sadu opiekuńczego, co z kolei wymaga przeprowadzenia całej procedury. Ta trwa co najmniej kilka miesięcy. Sąd także wyrazi zgodę tylko na takie czynności, które są zgodne z interesem Małego Spadkobiercy, gdyż ma on za zadanie przede wszystkim chronić prawa dziecka.
Jeśli zarząd nad odziedziczonym majątkiem Małego Spadkobiercy sprawują jego rodzice lub opiekun pod nadzorem sądu opiekuńczego, wówczas nie mogą oni reprezentować dziecka w następujących sytuacjach:
1. Przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską (np. matka nie może reprezentować córki przy rozporządzeniu przysługującym jej udziałem spadkowym na rzecz syna).
2. Przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem (np. matka nie może reprezentować córki, która przenosi na matkę swój udział spadkowy); przepis ten nie ma jedynie zastosowania wówczas, gdy dochodzi do bezpłatnego przysporzenia na rzecz dziecka (np. darowizny od matki na rzecz córki).
Dział spadku
Po zakończeniu sprawy o nabycie praw do spadku, w sytuacji, gdy spadkobierców jest kilku, należy dokonać działu spadku. W przypadku spadku przypadającego Małemu Spadkobiercy albo w sytuacji, gdy w grę wchodziłaby sprzedaży przedmiotów wchodzących wyłącznie w skład spadku Małego Spadkobiercy, musimy – jako osoby zarządzające majątkiem Małego Spadkobiercy – złożyć wniosek do sądu o dokonanie przez rodzica w imieniu dziecka czynności przekraczających zwykły zarząd. Wniosek musi zawierać odpowiednie uzasadnienie. Sąd jednak może stwierdzić, że do dokonywania czynności w imieniu dziecka niezbędny będzie kurator. Wówczas należy zwrócić się z wnioskiem do sądu rodzinnego z wnioskiem o przyznanie małoletniemu kuratora w celu reprezentacji dziecka przy rozporządzeniu swoim majątkiem. Przyznając kuratora sąd będzie starał się przyznać osobę najbliższą, znającą stan sprawy.
Najprostszym przykładem jest sytuacja, w której Mały Spadkobierca odziedziczy pieniądze ulokowane na rachunku bankowym. Wypłacenie tych pieniędzy będzie niemożliwe bez wydania odpowiedniego postanowienia przez sąd, gdyż jest to czynność przekraczająca zwykły zarząd. Sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana, gdy nasz Mały Spadkobierca dziedziczy nieruchomość – w takiej sytuacji wydanie zgody na sprzedaż przez sąd jest bardziej czasochłonne, gdyż często niezbędna okazuje się opinia biegłego rzeczoznawcy w zakresie wartości nieruchomości.
Przyjęcie/odrzucenie spadku
Jeśli w skład spadku wchodzą tylko aktywa, wówczas nie ma problemu – można przyjąć spadek wprost (wówczas spadkobierca dostaje wszystkie aktywa, ale musi spłacić wszelkie zadłużenie, które pozostanie po zmarłym). W przypadku jakichkolwiek wątpliwości co do stanu spadku – można go przyjąć z dobrodziejstwem inwentarza (wówczas spadkobierca odpowiada za długi zmarłego jedynie do wysokości wartości spadku, a zatem jeśli dziedziczy mieszkanie warte 200.000 zł oraz długi o wartości 500.000 zł, to długi musi spłacić jedynie do wartości 200.000 zł).
Czasem jednak okazuje się, że zmarły pozostawił po sobie jedynie niespłacone kredyty i inne zadłużenie i naprawdę nie chcemy mieć z tym spadkiem nic wspólnego. Wówczas rodzice Małego Spadkobiercy muszą zadbać o odrzucenia spadku. Termin na odrzucenie niechcianego spadku to 6 miesięcy od momentu, kiedy dowiedzieliśmy się, że jesteśmy spadkobiercami.
Odrzucenie spadku jest sposobem uchronienia się przed długami spadkodawcy. Oświadczenie o odrzucenia spadku można złożyć przed notariuszem lub w sądzie rejonowym w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o powołaniu do spadku.
Należy też pamiętać, że w sytuacji, gdy rodzice Małego Spadkobiercy odrzucili niechciany spadek, wówczas przechodzi on na ich spadkobierców ustawowych, a więc z pewnością na dzieci, które zawsze są spadkobiercami ustawowymi swoich rodziców.
Co do zasady od 18 października 2015 r. nawet przy braku oświadczenia o odrzuceniu spadku spadkobiercy dziedziczą z dobrodziejstwem inwentarza, wcześniej ta zasada obejmowała jedynie Małych Spadkobierców. Jednak nawet przyjęcie spadku obejmującego długi większe niż aktywa z dobrodziejstwem inwentarza, może nastręczyć wielu problemów. W związku z tym najlepiej zadbać o to i w takiej sytuacji spadek odrzucić.
Złożenie przez rodziców w imieniu Małego Spadkodawcy oświadczenia o odrzuceniu spadku, jest czynnością przekraczającą zwykły zarząd jego majątkiem, a więc wymaga zgody sądu opiekuńczego. Uzyskanie takiej zgody nierzadko trwa dłużej niż 6 miesięcy. Aby zachować termin dla skutecznego odrzucenia spadku należyzaraz po prawomocnym zakończeniu tego postępowania i uzyskaniu zgody, niezwłocznie złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku.
Oświadczenie o odrzuceniu spadku można złożyć zarówno przed sądem jak i przed notariuszem.
Gdy Mały Spadkobierca dorasta
Zarząd nad majątkiem Małego Spadkobiercy ustaje z chwilą uzyskania przez niego pełnoletniości i wówczas rodzice lub inne osoby wyznaczone przez sąd do sprawowania zarządu nad majątkiem Małego Spadkobiercy, przekazują mu zarządzany przez nich majątek. Mały Spadkobierca może żądać rachunku ze sprawowanego zarządu, czyli rodzaju sprawozdania, z którego wynika w jaki sposób majątek był zarządzany. Żądanie to musi być zgłoszone przed upływem roku – od momentu, w którym ustaje zarząd.
Rodzic zabezpiecza dziecko
Wybranie odpowiedniego sposobu zabezpieczenia dzieci na wypadek śmierci rodziców to trudna i bardzo indywidualna kwestia. Każdemu rodzicowi przy spisywaniu testamentu radzę dokładnie rozważyć składniki majątku oraz osoby, które miałyby dziedziczyć i dostosować zapisy do konkretnej sytuacji rodzinnej. Wskazanie zaufanej osoby, która miałby być wykonawca testamentu oraz zarządzać majątkiem jest bardzo korzystnym rozwiązaniem. Rodzice często pytają, czy mogą w testamencie wskazać, kto miałby zająć się dzieckiem na wypadek ich śmierci. Warto wiedzieć, że taki zapis nie ma żadnej mocy prawnej, jednak przy wybieraniu osób, które miałyby być rodziną zastępczą, na pewno byłby brany pod uwagę – jeśli tylko te osoby spełniałyby wszystkie inne warunki, aby być rodzina zastępczą.