W polskich przepisach obowiązującego prawa próżno szukać konkretnego zapisu dotyczącego praw i obowiązków uczniów, związanych z samym faktem, że uczęszczają do szkół. Prawo oświatowe (art 98 ust 1 pkt 17) odsyła w tej kwestii do statutów poszczególnych placówek.
Jednak prawa i obowiązki uczniów wynikają nie tylko ze statutów i szkoły nie mogą sobie ich kształtować całkowicie dowolnie, gdyż mają one oparcie w przepisach ogólnie obowiązującego prawa – jednak rozsiane są one w różnych miejscach. W cyklu wpisów na temat praw ucznia postaram się zebrać je w większości i je opisać.
Prawa człowieka i obywatela
Przede wszystkim uczniom przysługują ogólne prawa i wolności człowieka i obywatela, które gwarantuje Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Konstytucja) ludziom w ogólności (gdyż uczniowie niewątpliwie są ludźmi!) oraz obywatelom (dotyczy to uczniów obywatelstwa polskiego). Dodatkowym źródłem praw ucznia jest Konwencja o prawach dziecka, obowiązująca w Polsce od 7 lipca 1991 roku (dalej: Konwencja), gdyż w znakomitej większości uczniowie są dziećmi.
W pierwszej kolejności należy wymienić prawo do swobody wypowiedzi, wyrażania swoich poglądów oraz myśli oraz prawo do braku cenzury prewencyjnej (można je wywieść z art. 54 Konstytucji, art. 12 i 13 Konwencji). Poza tym, że każdy uczeń ma prawo do własnego zdania oraz wyrażenia go, to również np. dyrektor szkoły czy statut szkoły nie mogą zakazać organizacji takich wydarzeń, jak np. „tęczowe piątki” (polecam zainteresowanym bardziej szczegółową analizę tej kwestii: TU).
Kolejnym całkowicie podstawowym prawem jest wolność sumienia i wyznania (art. 53 Konstytucji oraz art. 14 Konwencji). W szkolnych realiach najbardziej istotny jest zapis Konstytucji wskazujący, że religia kościoła może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób (art. 54 ust 4 Konstytucji). Warto również podkreślić, że wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. (art. 54 ust 5 Konstytucji). W ramach zajęć edukacyjnych, rozpoczęcia roku szkolnego czy jego zakończenia uczestnictwo w mszy świętej nie może być obowiązkowe, gdyż nikt nie może być zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych (art. 54 ust 6 Konstytucji). Żaden uczeń nie musi składać deklaracji, jakiego jest wyznania, zaś wymuszanie takiej deklaracji stanowiłoby również naruszenie art. 54 ust 7 Konstytucji.
Z powyższego wynika wprost, że – jeśli lekcje religii są w szkole organizowane – to na religię należy się zapisać, tj. wypełnić deklarację, że chce się uczestniczyć w lekcjach religii. Nie może występować odwrotna praktyka, polegająca się na wypisywaniu się z zajęć religii.
Istotne jest również, że fakt nie uczęszczania na zajęcia z religii nie oznacza aktualnie obowiązku uczestniczenia w zajęciach z etyki automatycznie. Przepisy w tej kwestii mają się zmienić i aktualny Minister Edukacji zapowiada, że za 2 lata zostanie wprowadzony obowiązek wyboru albo religii, albo etyki.
Ponieważ jest to ważki temat, a Konstytucja (art. 48. Ust 1) zapewnia rodzicom prawo do wychowywania dziecka zgodnie ze swoim światopoglądem, istotnym jest, aby lekcje etyki nie były zbliżone do katechezy – powinien istnieć wyraźny dystans pomiędzy tymi przedmiotami, zaś brak odrębności byłby oczywistym ograniczeniem wolności sumienia. Etyka z założenia powinna być neutralną światopoglądowo alternatywą dla lekcji religii a nie ukrytą formą indoktrynacji.
Prawo do prywatności i godności
Kolejnym prawem człowieka a tym samym ucznia jest prawo do prywatności i godności (wynikające z art. 47 Konstytucji i art. 16 Konwencji). Tym samym obowiązuje tajemnica korespondencji w szkole. Niedopuszczalnym jest instalowanie kamer czy innych urządzeń monitorujących w toaletach, przebieralniach ani w salach lekcyjnych.
Szkoła wszakże ma prawo w statucie określić zasady ubierania się uczniów na terenie szkoły, jednak muszą być one precyzyjne, proporcjonalne, jednakowe dla obu płci. Szkoła nie ma jednak prawa ingerencji w wygląd uczniów, np. umieszczać w statucie zakazu stosowania makijażu, noszenia kolczyków czy innych ozdób, nakryć głowy, tatuaży, czy określać rodzaju fryzury jako nakazanego czy zabronionego. Wszelkie regulacje mogą dotyczyć jedynie stroju, a nie wyglądu uczniów. Sam wygląd ucznia jako człowieka, jest chroniony jako jego dobro osobiste. Uzasadnione są jedynie zakazy noszenia ubrań zawierających elementy obraźliwe, nawołujące do przemocy, nietolerancji, stwarzające niebezpieczeństwo dla zdrowia, które można uznać za racjonalne i z oczywistych względów uzasadnione. Oczywistym jest, że nie można wyglądem obrażać uczuć religijnych i nie można szerzyć idei faszystowskich czy nienawiści [art. 256 kodeksu karnego zakazuje publicznego propagowania faszystowskiego lub innego totalitarny ustrój państwa lub nawoływania do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość]. I to właściwie jedyne ograniczenia.
Przy wprowadzaniu jakichkolwiek ograniczeń dotyczących ubioru musi tu obowiązywać zasada proporcjonalności. Statut szkoły może określać zasady ubierania się (zgodnie art. 100 prawa oświatowego) lub wprowadzić obowiązek jednolitego stroju, jednak nie może on wpływać na inne cechy wyglądu uczniów, musi być określony precyzyjnie i jasno.
(Zainteresowanych odsyłam do obszernej opinii prawnej na ten temat TU)
Prawo do czasu wolnego
Każdy uczeń ma również prawo do czasu wolnego (czyli właściwej organizacji życia szkolnego) uczestnictwa w zabawach i życiu kulturalnym (wynika z art. 31 Konwencji i 73 Konstytucji). To bardzo ważne z punktu widzenia zadawania nadmiernej ilości prac domowych i zadawania przez nauczycieli uczniom zadań na weekendy i ferie.
Prawo do ochrony
Uczniowie mają prawo do ochrony przed bezprawnymi zamachami na ich honor i reputację (art. 16 Konwencji i art. 47 Konstytucji) i każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia nieprawdziwych informacji dotyczących jego osoby (art. 51 ust 4 Konstytucji).
Kolejnym prawem jest prawo do złożenia skargi i do dochodzenia swoich praw (art. 2 i 4 Konwencji oraz 63 Konstytucji). Szkoła może w statucie powołać wewnętrznego Rzecznika Praw Ucznia, do którego uczeń może udać się z prośba o pomoc. Również każdy uczeń może złożyć wniosek lub skargę do Rzecznika Praw Dziecka.
Prawo do informacji, określone w art. 13 i 17 Konwencji oraz art. 61 Konstytucji dotyczy również uczniów – każdy z nich może zapytać o wydatki szkoły i protokoły rady pedagogicznej oraz inne informacje dotyczące funkcjonowania szkoły a także podejmowane przez władze szkoły decyzji.
Każdy uczeń ma wreszcie prawo do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem oraz wszelkimi formami przemocy fizycznej lub psychicznej (artykuły 2, 19, 28, 34, 35, 37, 39 Konwencji oraz 40 Konstytucji). Szkoła ma obowiązek zadbania o bezpieczeństwo zarówno fizyczne jak i psychiczne ucznia w szkole.
O prawach ucznia możesz przeczytać również tutaj i tutaj.
Jeśli Twoje prawa ucznia zostały naruszone sprawdź, w jaki sposób możesz dochodzić swoich praw TUTAJ.
źródła prawne:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Dz.U. 78, poz. 483
Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 roku, ratyfikowana przez Polskę 30 kwietnia 1991 roku
Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku, tj. Dz.U. z 2020 r. poz. 1327
Ustawa Prawo oświatowe z dnia 14 grudnia 2016 roku, tj. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082
W pierwotnej wersji artykuł ukazał się na stronie Fundacji Matecznik – TU