W ostatnich dniach głośny był wyrok wydany przez Naczelny Sąd Administracyjny, w którym NSA uchylił zarówno wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego oraz poprzedzające go decyzje organów administracji, w których odmawiano dokonania transkrypcji (czyli wiernego i literalnego przeniesienia treści zagranicznego aktu urodzenia do polskich ksiąg stanu cywilnego) aktu urodzenia dziecka urodzonego w Kanadzie, które w akcie urodzenia wpisanych miało dwóch ojców, z których jeden jest obywatelem Polskim.
Jest to kolejna z szeregu tego typu spraw, które w ostatnich latach coraz częściej pokazują się na wokandach sądów administracyjnych. Ich kluczowym i zapalnym tematem jest to, że dzieci mają wpisane dwie matki lub dwóch ojców – zgodnie z prawem krajów, w których się urodziły, gdzie małżeństwa jednopłciowe posiadające dzieci są normą. Ja chciałabym skupić się na innym aspekcie tych spraw – zwrócić uwagę na to, że dzieci te, poprzez odmowę dokonania transkrypcji aktu urodzenia, są pozbawiane prawa do korzystania ze swojego polskiego obywatelstwa. Odmawiając więc dokonania transkrypcji, urzędnicy łamią szereg praw dziecka i praw człowieka – i na to Naczelny Sąd Administracyjny zwrócił uwagę.
Sposoby nabycia obywatelstwa polskiego
Na początek w kilku słowach wytłumaczę w jaki sposób dziecko nabywa obywatelstwo polskie – którego nabycie już od urodzenia jest prawem małego człowieka.
- Przede wszystkim w Polsce obowiązuje „prawo krwi”, czyli dziecko nabywa obywatelstwo polskie poprzez urodzenie z rodziców, z których co najmniej jedno ma obywatelstwo polskie. Dzieje się tak bez względu na miejsce urodzenia dziecka (w Polsce czy za granicą).
- Drugim sposobem nabycia obywatelstwa polskiego jest urodzenie lub znalezienie dziecka na terenie Polski – to tzw. zasada ziemi. Ma ona zastosowanie, gdy dziecko urodzi się lub zostanie znalezione w Polsce, a oboje rodzice są nieznani lub obywatelstwo ich jest nieokreślone, bądź nie mają żadnego obywatelstwa. Dziecko takie z mocy prawa nabywa obywatelstwo polskie.
- Oprócz tego dziecko nabywa obywatelstwo polskie poprzez adopcję przez rodziców mających obywatelstwo polskie.
- Możliwe jest także nadanie obywatelstwa przez Prezydenta RP samemu dziecku lub obojgu rodzicom dziecka.
Prawo dziecka do posiadania dokumentów
Dziecko, aby być faktycznie obywatelem polskim, nie musi spełnić żadnych formalności – aby korzystać z praw przysługujących obywatelowi polskiemu, musi jednak mieć polskie dokumenty, którymi będzie mogło się posługiwać. I właśnie w tym miejscu pojawił się problem.
Każdy obywatel, a zatem także obywatel niepełnoletni, ma prawo do otrzymania dowodu osobistego oraz paszportu, zaś dokumenty te są dokumentami stwierdzającymi tożsamość i obywatelstwo polskie. Warunkiem wydania polskiego dokumentu tożsamości jest przedłożenie właściwemu organowi administracji polskiego aktu urodzenia. I ten aspekt sprawy, dotyczący obowiązkowej transkrypcji zagranicznego aktu urodzenia obywatela Rzeczypospolitej Polskiej, jest kluczowy. W omawianych sprawach mamy do czynienia z sytuacją, w której rodzic dziecka, który jest obywatelem polskim, wnioskuje o dokonanie transkrypcji aktu urodzenia dziecka (obywatela RP z mocy prawa). Właściwy Urząd jednak odmówił dokonania transkrypcji, powołując się na klauzulę porządku publicznego i uznając, że polski porządek publiczny zostałby poważnie naruszony poprzez dokonanie transkrypcji aktu urodzenia, w którym jako rodzice dziecka widnieją dwie matki lub dwóch ojców. Jedynym argumentem urzędników był fakt posiadania przez dziecko dwojga rodziców tej samej płci, co jest niedopuszczalne w przypadku dzieci urodzonych w Polsce. Brakowało rubryk i odpowiednich opisów. Sam ten fakt został uznany za naruszenie polskiego porządku publicznego. Takie działanie urzędników stanowiło naruszenie praw dziecka i praw człowieka. Oczywiście rodzice odwołali się od tej decyzji, zaś do spraw przystąpił również Rzecznik Praw Obywatelskich.
Rozstrzygnięcie organów administracji pozbawiło dziecko – które bezdyskusyjnie w tych sprawach było dzieckiem obywatela lub obywatelki polskiej – prawa do obywatelstwa polskiego. Takie działanie stanowiło jawny przykład dyskryminacji dziecka ze względu na orientację seksualną jego rodziców, co jest sprzeczne z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego, kształtowanego przez Konstytucję oraz normy prawa międzynarodowego w zakresie praw człowieka.
Co więcej, analizując przepisy prawa administracyjnego, dotyczące transkrypcji, nie możemy dojść do innego wniosku, jak taki, że istnieje ustawowy obowiązek transkrypcji zagranicznego aktu stanu cywilnego. Procedura ta poświadcza tożsamość dziecka i wpisuje się w cały system ochrony praw dziecka. Europejski Trybunał Praw Człowieka w wielu swoich orzeczeniach podkreślał, że w przypadku, w którym wchodzi w grę sytuacja dziecka, to jego interes musi przeważać. W takiej sytuacji, jeśli urzędnicy powzięli wątpliwość, czy aby wpisanie dwóch osób tej samej płci jako rodziców dziecka nie zachwieje całym porządkiem publicznym Rzeczypospolitej Polskiej, powinni wziąć pod uwagę to, że właśnie poszanowanie praw dziecka powinno stanowić główną podstawę wydania decyzji. Dziecko, któremu odmówiono transkrypcji aktu urodzenia, znajduje się w sytuacji niepewności co do swojego statusu prawnego, a jego związek z rodzicami, ustalonymi w zagranicznym akcie urodzenia, jest nierozpoznany przez porządek prawny w Polsce.
Dodatkowo Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej nakłada na każdego urzędnika państwowego obowiązek ochrony praw dziecka. Dlatego też organ administracji publicznej, odmawiając transkrypcji aktu urodzenia dziecka, obowiązany jest wziąć pod uwagę nie tylko przepisy rangi ustawowej, ale również prawa dziecka, gwarantowane po pierwsze: przepisami Konstytucji, a po drugie: przepisami Konwencji o Prawach Dziecka. Zgodnie z art. 3 ust. 1 Konwencji, we wszystkich działaniach dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej, sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie najlepsze zabezpieczenie interesów dziecka.
Czy przy wydawaniu decyzji dotyczących odmowy transkrypcji aktów urodzenia urzędnicy brali pod uwagę prawa małego człowieka i dobro dziecka? Nie sądzę.
Orzekając ostatecznie w tych sprawach, Naczelny Sąd Administracyjny stał na stanowisku, że obowiązek transkrypcji wskazany i realizowany wyłącznie w celu ochrony praw dziecka poprzez umożliwienie mu poświadczenia jego tożsamości, nie stoi w sprzeczności z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (zasadami porządku publicznego). Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił, że decyzja o odmowie transkrypcji aktu urodzenia narusza prawa dziecka. Oprócz tego decyzja taka jest dyskryminująca, a żadne dziecko nie może być dyskryminowane w Polsce – przykładowo ze względu na stan cywilny rodziców lub ich płeć.
Fakty, a nie idee
Przy okazji przygotowywania tego tekstu przejrzałam wiele orzeczeń wydanych w ostatnich latach w tej kwestii. Niestety, orzecznictwo sądów administracyjnym jest bardzo rozbieżne i często pomija prawa dziecka, które w mojej opinii, a także kierując się przepisami dotyczącymi praw dziecka -powinny być kluczowe przy rozstrzyganiu podobnych spraw. Należy wziąć pod uwagę to, że spraw takich będzie coraz więcej i urzędnicy powinni przy wydawaniu decyzji kierować się rozsądkiem i dobrem dzieci.
Liczba krajów, w których możliwe jest zarejestrowanie związku homoseksualnego, wpływa nie tylko na europejskie prawo rodzinne, ale także na inne dziedziny prawa. Doskonale ilustruje to wspomniane już wykonywanie orzeczeń, dokumentów urzędowych i ugód sądowych. Inne zagadnienia, takie jak zapewnienie poszanowania praw dzieci par tej samej płci, są zatem coraz częstsze i nie unikniemy dyskusji nad tym tematem. Nawet, jeśli w świetle polskich regulacji prawnych małżeństwem jest związek kobiety i mężczyzny, to jednak Polska nie istnieje w próżni i coraz więcej osób w jednopłciowych związkach małżeńskich będzie żyło w naszym kraju i miało z nim takie czy inne związki. Polscy urzędnicy, niezależnie od swoich poglądów na tę sprawę, nie mogą ograniczać praw dzieci, mających dwie matki lub dwóch ojców, ani pozbawiać polskiego obywatela jego prawa do uzyskania polskiego dokumentu tożsamości lub paszportu.
Pamiętajmy również, że podstawowym zagadnieniem w tych sprawach są fakty, a nie idee. Wpisy w księgach stanu cywilnego mają charakter czysto ewidencyjny. Zatem potwierdzenie w transkrypcji, że dziecko ma dwie matki lub dwóch ojców nie sprawi, że w Polsce stanie się możliwa adopcja dzieci przez pary jednopłciowe. Wobec tego dokonanie wpisu nie narusza w żaden sposób krajowego porządku prawnego.
Czekam z niecierpliwością na pisemne uzasadnienie wyroku z dnia 16 lutego 2022 roku, jednak już teraz urzekło mnie zdanie wypowiedziane przez sędziego-sprawozdawcę, który stwierdził z całą stanowczością, że państwo nie może czynić łaski z potwierdzenia obywatelstwa w sytuacji, gdy przepis prawa materialnego wyraźnie stanowi o obowiązku takiego działania. I właśnie to w mojej opinii jest najistotniejsze – że urzędnicy mają obowiązek dokonania takiego wpisu i nie mogą pozbawiać dziecka pary jednopłciowej prawa do obywatelstwa polskiego.
Źródła:
- Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego siedziba w Poznaniu z 2018-04-05 II SA/Po 1169/17
- Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 10 października 2018 r. II OSK 2552/16
- Ustawa z dnia 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych [t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 653]
- Ustawa o obywatelstwie polskim z dnia 2 kwietnia 2009 r. [Dz.U. z 2022 r. poz. 465)
- Ustawa Prawa o aktach stanu cywilnego z dnia 28 listopada 2014 r. (Dz.U. z 2021 r. poz. 709)
- wyrok ETPC z 26 czerwca 2014 r. w sprawie Mennesson przeciwko Francji, skarga nr 65192/11
- wyrok ETPC z 26 czerwca 2014 r. w sprawie Labasse przeciwko Francji (skarga nr 65941/11).
- Konwencja o Prawach Dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 20 listopada 1989 r. (Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526
- wyrok TSUE z 5 czerwca 2018 r. w sprawie C-673/16