Tak jak pisałam w poprzednim poście na ten temat [TUTAJ], prawo małego człowieka do życia bez przemocy jest jednym z najważniejszych i podstawowych praw dziecka. W dzisiejszym poście chciałam skupić się na prawie do życia bez przemocy w szkole. W tym zakresie artykuł 19. Konwencji o prawach dziecka stanowi wprost, że państwo – a także szkoła – ma obowiązek ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej lub psychicznej, krzywdy albo zaniedbania, bądź złego traktowania lub wyzysku. Odpowiedzialny za ochronę tych praw jest dyrektor danej placówki, jak również nauczyciele [którzy są w tym zakresie funkcjonariuszami publicznymi].
Czy uczniowie czują się bezpiecznie w szkole?
Z raportu przygotowanego przez Rzecznika Praw Dziecka wynika, że 36% uczniów szóstej klasy szkoły podstawowej i 21% uczniów drugiej klasy szkoły średniej doświadczyło dręczenia ze strony koleżanek i kolegów. Co drugi nastolatek obawia się przemocowej reakcji ze strony rówieśników. Cały raport, który koncentrował się na badaniu dobrostanu dzieci i młodzieży w wymiarze „rówieśnicy i wsparcie społeczne” nakreśla bardzo smutny obraz szkoły i dobrostanu uczniów.
Jak wynika z raportów wprost – przemoc jest obecna w szkołach. Przejawia się ona groźbami, znieważaniem, zmuszaniem do wykonania określonych czynności, ale także niszczeniem rzeczy dziecka. Przemoc taka najczęściej jest przemocą rówieśniczą, choć może być popełniana także przez dorosłych (np. nauczycieli). Mam wrażenie, że fizyczne akty przemocy nauczycieli wobec uczniów już się nie zdarzają – a gdyby do takich dochodziło, to są one czynami karalnymi bez żadnych wątpliwości.
Jeśli co drugi nastolatek obawia się przemocy rówieśniczej, to należy o tym mówić głośno i często. Dla mnie jako prawniczki podstawową kwestią jest, aby świadomość tego, czym jest przemoc rówieśnicza oraz jak odnosi się ona do ram prawnych, była jak największa. Przede wszystkim, jak pisałam wyżej i co wynika z Konwencji o prawach dziecka – szkoła musi być miejscem całkowicie bezpiecznym i zadaniem dyrektora szkoły jest to bezpieczeństwo zapewnić.
Wnioski z raportu wskazują, że konieczne jest podjęcie zintensyfikowanego, wspólnego wysiłku w przezwyciężaniu zjawiska przemocy rówieśniczej. W tym celu powinni działać zarówno nauczyciele, jak i rodzice i dzieci. Przede wszystkim jednak ważne jest zwiększenie poziomu wiedzy profesjonalistów (czyli nauczycieli i pedagogów pracujących z dziećmi) z zakresu przemocy rówieśniczej – zarówno w zakresie jej diagnozowania, jak i pracy z uczniami, stosującymi przemoc i ich ofiarami.
Co należy zrobić, gdy jest się świadkiem przemocy?
Zachowania, będące zazwyczaj przemocą rówieśniczą w świecie dorosłych, określilibyśmy nie „demoralizacją”, a wprost – przestępstwami. Większość z nich wyczerpuje znamiona czynów określonych w kodeksie karnym – o czym zaraz poniżej. Warto w tym miejscu zauważyć, że przestępstwo nie przestaje być przestępstwem dlatego, że jego sprawca lub ofiara jest dzieckiem. Na pewno też z tego powodu nie można traktować go „z przymrużeniem oka” – wręcz przeciwnie: aby zapobiec dalszej demoralizacji sprawcy oraz wiktymizacji ofiar, należy podjąć działania możliwie jak najszybciej i traktować sprawę poważnie od samego początku. Oczywiście inne środki podejmuje się w stosunku do nieletniego sprawcy przestępstwa i inne w stosunku do małoletniej ofiary.
Jednak to, o czym niejednokrotnie zapominają dorośli to właśnie to, że przemoc rówieśnicza może przyjmować formę różnych czynów karanych jako przestępstwa, np.: groźby, szantażu, zniewagi, zniesławienia, pobicia. W środowisku rówieśniczym zdarzają się też kradzieże, rozboje i przemoc seksualna. Zatem stosowanie przemocy wobec rówieśników jest nie tylko objawem demoralizacji, ale także jest czynem karalnym. W takim przypadku każdy, dowiedziawszy się o dopuszczeniu się przez nieletniego czynu karalnego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję.
W czerwcu 2022 roku została uchwalona nowa ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. To ona ma zastosowanie, gdy w grę wchodzi przemoc rówieśnicza – zakładam, że w przypadku przemocy rówieśniczej mamy do czynienia ze sprawcami przemocy w wieku poniżej 17. roku życia. Pamiętajmy, że każdy nieletni od dnia 17. urodzin odpowiada za popełnione przestępstwa na zasadach określonych w kodeksie karnym [więcej na ten temat przeczytacie TUTAJ]. A zatem, jeśli sprawcą przemocy w szkole jest uczeń, który ukończył już 17 lat, w grę wchodzą zapisy postępowania karnego.
Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich w swoich założeniach ma dążyć do wzmacniania świadomości odpowiedzialności za własne czyny, przeciwdziałania demoralizacji nieletnich i dopuszczaniu się przez nich czynów karalnych oraz stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem lub z zasadami współżycia społecznego. Zgodnie z jej zapisami każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności dopuszczenie się czynu zabronionego, naruszanie zasad współżycia społecznego, uchylanie się od obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki, używanie alkoholu, środków odurzających, substancji psychotropowych, ich prekursorów, środków zastępczych lub nowych substancji psychoaktywnych, uprawianie nierządu, ma społeczny obowiązek odpowiednio przeciwdziałać temu, a przede wszystkim zawiadomić o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkołę, sąd rodzinny, Policję lub inny właściwy organ. Obowiązek ten ciąży na każdym z nas w przypadku, gdy jesteśmy świadkami okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego.
W przypadku szkoły i nauczycieli ten obowiązek jest jeszcze bardziej restrykcyjny. Szkoła nie ma prawa „przymykać oczu” na przemoc rówieśniczą. Publiczne i niepubliczne szkoły i placówki oświatowe, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o dopuszczeniu się przez nieletniego czynu zabronionego, wyczerpującego znamiona przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu zabronionego.
Jakie przestępstwa są popełniane w ramach przemocy rówieśniczej?
W tym miejscu posłużę się cytatami z kodeksu karnego oraz kodeksu wykroczeń. W ten sposób chcę podkreślić, jakie czyny określane są przemocą rówieśniczą. Nie są to „ot, takie głupie zabawy dzieci” czy „takie gadanie” ani „zwykłe wygłupy”. Na takie czyny należy patrzeć wprost i nazywać je tym, czym one naprawdę są – czyli przestępstwami. Fakt, że sprawcy są często dziećmi, oczywiście prowadzi do tego, że będą ich dotyczyły inne konsekwencje niż w sytuacji, gdyby byli dorośli – natomiast sam czyn nie przestaje być przestępstwem.
Przemoc rówieśnicza, która jest przestępstwem, to np.:
- groźba karalna [art. 190 kodeksu karnego] – gdy sprawca grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub na szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona.
- stalking [art. 190a kodeksu karnego] – gdy następuje uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej, które wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność. Również, jeśli sprawca podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej. Tego typu przestępstwo bardzo często popełniane jest w Internecie, w mediach społecznościowych lub w różnych grupach zamkniętych. Pamiętajmy, że przestępstwa popełniane w Internecie – szczególnie te związane z przemocą rówieśniczą – są równie realne, jak te popełniane fizycznie. Szczególnie wśród dzieci, dla których [po niemal dwóch latach lockdownów i zdalnego nauczania] Internet jest normlanym miejscem, w którym funkcjonują i tam także musza mieć zapewnione bezpieczeństwo i ochronę przed przemocą. Przestępstwo stalkingu może być także popełnione przez zakochaną bez wzajemności osobę, która nęka obiekt swoich uczuć, czym wzbudza w obiekcie poczucie zagrożenia. Zdarza się to czasem wśród nastolatków i jest także rodzajem przemocy rówieśniczej – formą przemocy psychicznej.
- zmuszenie [art. 191 kodeksu karnego] – gdy sprawca stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia jej do określonego działania, zaniechania lub znoszenia.
- zniesławienie [art. 212 kodeksu karnego] – gdy sprawca pomawia inną osobę, grupę osób, o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej lub narazić na utratę zaufania. Sprawca może działać za pomocą środków masowego komunikowania, czyli Internetu. Tutaj również pisanie o kimś w Internecie, nawet na zamkniętych czatach czy grupach, rzeczy poniżających o danym uczniu, jest przestępstwem. Przestępstwo zniesławienia dotyczy zewnętrznej części danej osoby, pojmowanej jako dobre imię, reputacja i ma na celu ośmieszenie lub poniżenie osoby w oczach innych.
- znieważenie [art. 216 kodeksu karnego] – gdy sprawca znieważa inną osobę w jej obecności albo choćby pod jej nieobecność, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotarła. Znieważenie może być również popełnione zarówno publicznie w Internecie, jak i w rozmowie w cztery oczy z osobą trzecią. Najczęściej jest popełniane przy użyciu słów obelżywych lub ośmieszających, a zamiarem znieważającego ma być to, by zniewaga dotarła do osoby znieważanej. Przedmiotem ochrony w przestępstwie zniewagi jest godność, rozumiana jako przeświadczenie danej osoby o własnej wartości. Oznacza to, że istotą tego rodzaju przestępstwa jest naruszenie dobrego imienia osoby pokrzywdzonej.
- naruszenie nietykalności cielesnej [art. 217 kodeksu karnego] – gdy sprawca uderza człowieka lub w inny sposób narusza jego nietykalność cielesną, np. szarpie, popycha, przytrzymuje, szczypie, ciągnie za włosy, uciska, kłuje, potrąca łokciem, polewa wodą itd. Zachowaniem mieszczącym się w znamionach przestępstwa będzie również zrzucenie nakrycia głowy lub okularów, ogolenie głowy lub oplucie pokrzywdzonego, a nawet głaskanie lub całowanie go wbrew jego woli.
- rozbój [art. 280 kodeksu karnego] – gdy sprawca kradnie, używając przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej użyciem albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności. W tym miejscu należy podkreślić, że w przypadku rozboju nie ma znaczenia, czy przedmiotem kradzieży jest warta 5 złotych kanapka czy jabłko, albo ołówek czy czapka, należące do dziecka – jest to takie samo przestępstwo, niezależnie od wartości przedmiotu kradzieży. Jest to przestępstwo, które w przypadku sprawców powyżej 17. roku życia jest zagrożone karą od 2 do 12 lat pozbawienia wolności, a w przypadku, gdy sprawca grozi poszkodowanemu nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem to pozbawienie wolności nie może być krótsze niż 3 lata.
- zniszczenie rzeczy [art. 288 kodeksu karnego] – gdy sprawca cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub czyni niezdatną do użytku.
- znęcanie się [art. 207 kodeksu karnego] – gdy sprawca znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny. Sprawcą tego przestępstwa, jak jest powszechnie przyjęte, mogą być najczęściej rodzice lub wychowawcy czy nauczyciele, jednak ten przemijający stosunek zależności w określonych sytuacjach może również odnosić się do rówieśników.
- dokuczanie [art. 107 kodeksu wykroczeń] – gdy sprawca w celu dokuczenia innej osobie, złośliwie wprowadza ją w błąd lub w inny sposób złośliwie niepokoi.
Konsekwencje prawne przemocy rówieśniczej w szkole
W przypadku popełnienia przez nieletniego przestępstwa, które ścigane jest z urzędu [a nie na wniosek pokrzywdzonego] – z naszej powyższej listy to: zmuszanie, znęcanie się i rozbój szkoła ma prawny obowiązek niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu zabronionego. W pozostałych przypadkach zarówno szkoła, jak i każda inna osoba ma społeczny obowiązek zawiadomić o popełnieniu przestępstwa sąd rodzinny lub Policję. Sąd w takim wypadku ma cały arsenał środków wychowawczych, które może zastosować – od upomnienia, przez zobowiązanie do określonego zachowania, nadzór kuratora sądowego, aż po skierowanie do ośrodka kuratorskiego, czy nawet umieszczenie w rodzinie zastępczej zawodowej specjalistycznej lub młodzieżowym ośrodku wychowawczym.
Zgodnie z ustawą prawo oświatowe w statucie szkoły można określić rodzaje kar, stosowanych wobec uczniów oraz tryb odwołania się od kary, a także przypadki, w których dyrektor szkoły podstawowej może wystąpić do kuratora oświaty z wnioskiem o przeniesienie ucznia do innej szkoły. Uczeń może zostać ukarany tylko takimi karami, jakie wskazuje statut szkoły. Oczywiście nie można stosować kar cielesnych oraz kar poniżających ucznia. Powinna być również przewidziana gradacja kar. Karami mogą być: upomnienie, nagana wychowawcy, nagana dyrektora, zakaz reprezentowania szkoły, list do rodziców. Tryb odwołania się od kary powinien określać czas, formę oraz podmiot, do którego odwołanie powinno zostać złożone. W przypadku kar udzielanych przez wychowawcę, organem odwoławczym powinien być dyrektor szkoły. Natomiast w przypadku kar wymierzanych przez dyrektora szkoły, takim organem jest kurator oświaty.
Skreślenia ucznia z listy uczniów dokonuje dyrektor szkoły w drodze decyzji administracyjnej. Tym samym procedurę skreślenia od jej wszczęcia po wydanie decyzji, jej doręczenie i ewentualne odwołanie, regulują przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego. Decyzję o skreśleniu ucznia z listy uczniów może podjąć dyrektor szkoły na podstawie ustawy prawo oświatowe, w przypadkach określonych w statucie szkoły lub placówki. Skreślenie następuje na podstawie uchwały rady pedagogicznej, po zasięgnięciu opinii samorządu uczniowskiego. Wobec uczniów, objętych obowiązkiem szkolnym, statut szkoły powinien określać przypadki, w jakich dyrektor szkoły może wystąpić do kuratora oświaty z wnioskiem o przeniesienie ucznia do innej szkoły.
Kary nakładane przez dyrektora szkoły – nowa ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich
Zgodnie z ustawą o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, jeżeli nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karalnego na terenie szkoły lub w związku z realizacją obowiązku szkolnego czy obowiązku nauki, dyrektor tej szkoły może – za zgodą rodziców albo opiekuna nieletniego oraz nieletniego – zastosować [jeżeli jest to wystarczające] środek oddziaływania wychowawczego w postaci pouczenia, ostrzeżenia ustnego albo ostrzeżenia na piśmie, nakazania przeproszenia pokrzywdzonego, przywrócenia stanu poprzedniego lub wykonania określonych prac porządkowych na rzecz szkoły.
Uprawnienie dyrektora do nakładania na ucznia kary, polegającej na obowiązku przywrócenia do stanu poprzedniego i wykonaniu określonych prac porządkowych na rzecz szkoły, jest zapisem bardzo kontrowersyjnym i uznawanym za niezgodny z Konstytucją, gdyż daje dyrektorowi uprawnienia quasi-sądowe i daje uprawnienie do stosowania środków o charakterze karnym bez kontroli sądowej nad takim rozstrzygnięciem. Ogranicza ono prawo dziecka do obrony oraz do postępowania sądowego i może doprowadzić do nadużyć ze strony dyrekcji. Dlatego uważam, że w tym zakresie szkoła winna pozostawić sądom rodzinnym orzekanie, a skupić się na sankcjach wynikających ze statutu szkoły. Należy także wskazać, że dyrektor szkoły, działający jako funkcjonariusz publiczny, powinien dbać, aby nie przekroczyć swoich uprawnień, działając na szkodę interesu publicznego czy prywatnego – a w przypadku karania i uprawnień quasi-sądowych nie byłoby o to trudno.
***
W moim przekonaniu – i zgodnie ze wszystkimi zapisami dotyczącymi praw dziecka – szkoła musi być przeze wszystkim miejscem dla dziecka bezpieczny. Takim, w którym nie ma dla niego żadnego zagrożenia przemocą ani fizyczną, ani psychiczną. Dlatego podstawową rolą nauczycieli, wychowawców i dyrekcji szkoły, ważniejszą od jakiejkolwiek innej, jest zapewnienie uczniom tego bezpieczeństwa. Mają do wykorzystania cały wachlarz środków i nie powinni wahać się przed zawiadamianiem odpowiednich organów, takich jak Policja czy sądy rodzinne, gdyż ważne jest działanie szybkie, gdy jeszcze można zapobiegać eskalacji przemocy. Niestety, szczególnie o przemocy, która ma miejsce w Internecie, dorośli dowiadują się często za późno, dlatego też najważniejsze jest moim zdaniem zapobieganie, mówienie o tym, jak może wyglądać przemoc, czym jest i gdzie ją zgłaszać. Istotne jest uświadamianie dzieciom od pierwszych lat szkoły podstawowej, jakie mają możliwości działania i z kim mogą bezpiecznie porozmawiać, a przede wszystkim nieignorowanie żadnego zgłoszenia, reagowanie w każdym przypadku – gdyż często zdarza się, że drobne akty przemocy eskalują szybko i brak reakcji już na początku powoduje, ze sprawcy czują się bezkarni, a poszkodowani bezbronni.
Źródła:
Badanie RPD: co piąte dziecko czuje się odrzucone przez rówieśników
Ustawa Kodeks karny z 6 czerwca 1997 r.
Ustawy z dnia 9 czerwca 2022 roku o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich
Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty